Klokluiden
Een bijdrage van Adolph Rots, cantor-organist Nicolaïkerk en stadsbeiaardier Damstertoren.
In het Dienstboek -een proeve- (uit 1998) voor de toentertijd beoogde PKN wordt op pagina 860 aangegeven: ‘In de meeste gemeenten worden voor de dienst – naargelang het plaatselijk gebruik – een of enkele malen de klokken geluid. Het is een signaal van de openbare eredienst van de kerk. Sommige kerken beschikken over meer dan één klok. Dat geeft de gelegenheid om in het gelui onderscheid te maken tussen de aard van de diensten, bijvoorbeeld feesten of ‘gewone’ zondagen, gebedsdiensten en rouw- en trouwdiensten’.
Voor de situatie rond de Nicolaïkerk in Appingedam levert dit het volgende op.
Een beetje geschiedenis
De West-Europese luidtraditie is al zeer oud; ze stamt uit de vroege Middeleeuwen en is door pauselijk decreet (rond 1100) bevestigd voor alle kerken en kapellen. Daarnaast werd aan klokken een uitgebreide wereldlijke signaalfunctie toegekend. Klokken werden vaak vernoemd naar heiligen. In Nederland zijn deze tradities ook steeds gevolgd.
Na de Reformatie is de betekenis van de wijdingen verdwenen maar de gewoonte om bij aanvang van de kerkdienst (en bij andere gelegenheden zoals begrafenissen, nationale of regionale feestdagen) te luiden bleef bestaan.
In Appingedam zal dat niet anders geweest zijn dan in de wijde omgeving.
Ongetwijfeld hebben in de Damster toren(s) steeds klokken gehangen, de oudste wellicht aan Maria en/of Nicolaas gewijd, met de bedoeling bovenstaande omroep/oproepfuncties te vervullen. De klok van de voormalige R.K. kerk aan de Solwerderstraat (uit 1538, afkomstig uit het Anthoniusgasthuis) draagt slechts de tekst: SANCTUS ANTHONIUS ANNO DNI MDXXXVIII.
Van de inmiddels verdwenen klokken van de toren van de Nicolaïkerk zijn de volgende gegevens bekend:
A. Een naar Paulus vernoemde klok uit 1544 (bestemd voor de toen nieuwe toren?), gegoten door Geert van Wou jr., via Groningen in Veendam terechtgekomen en in 1958 omgesmolten voor het eerste carillon aldaar, met de tekst:
+ SANTE PAUVEL HEIT ICK GEERT VAN WOU GOET MICK ANNO DOMINI M CCCCC XLIIII.
B1/B2. Twee klokken uit 1722, gegoten door Mamees Fremy; het opschrift op de grootste van de twee is bekend en luidt: INWONERS DESER STADT ALS GHY HOORT MYN GEKLANG DAN SCHIKT U TOT UW DOODT OF TOT DEN TEMPELGANG / enz.
De klok werd verkocht bij de afbraak van de toren in 1835.
C. In 1763 hergoot Johan Borchhard de kleinste van deze twee Fremy-klokken. Het opschrift laat duidelijk weten waar ze voor bedoeld was: IK NODIG OM TER GODSDIENST GAAN / IK KONDIG T WERK EN RUSTTYT AAN / EN GEEF VAN VREUGD OOK TEKEN / T VERSTERVEN EN BEGRAVINGSSTOND / IK AAN DE LEVENDEN VERKOND / GEEFT ACHT DAN OP MYN SPREKEN.
Deze klok is in 1943 door de Duitsers gevorderd en keerde niet terug.
De huidige klokken
De thans aanwezige luidklokken zijn ook deels van functionele opschriften voorzien.
a. Ter vervanging van de Borchhard-klok (C.) goot Van Bergen, Heiligerlee, in 1949 een nieuwe klok die in het opschrift verwijst naar de oorlogsjaren:
DOOR ’S VIJANDS MACHT GEVELD / DOOR O.D.G. TER ERE GODS HERSTELD! / ZEG IK TOT IEDER, DIE ’T WIL HOREN: / WIE GODES KLOKKEN SMELT / HEEFT DE OORLOG REEDS VERLOREN.
(O.D.G. = Oud-DiakenGezelschap). De toonhoogte van deze klok is g1.
b. Bij de uitbreiding van het carillon in 1991 werd luidklok 1 in het klokkenspel bespeelbaar gemaakt en een tweede luidklok (tevens speelklok) toegevoegd. Deze is afkomstig uit de R.K. St. Josephkerk, Amsterdam (Bos en Lommer), in 1953 gegoten door Eijsbouts/Lips met het opschrift:
“ECCE FACIAM UT ADORENT ET AD MENSAM SEDEANT, / IK ZAL ZORGEN DAT ZIJ KOMEN AANBIDDEN / EN AAN DE DISCH DEELNEMEN”.
De toonhoogte van deze klok is a1.
Ter markering van het nieuwe millennium werd in het jaar 2000 een derde luid/speelklok toegevoegd. Ook deze klok is multifunctioneel, zoals uit haar opschrift blijkt:
IK BEN DE DO VAN DO-RE-MI / IK SLA HET UUR OVER ’T DAMSTER LAND / IK STEUN ALS BAS DE MELODIE / EN IK WORD BESPEELD UIT ’S MEESTERS HAND.
De toonhoogte is f1, hetgeen het do-re-mi gelui (f1-g1-a1) van de klokken 1, 2 en 3 mogelijk maakt.
Functies
Vanuit de opschriften van de huidige klokken gezien heeft de kleinste klok als oproeper tot gebed en avondmaal de meest uitgesproken kerkelijke, liturgische taak. Het opschrift van de middelste is minder uitgesproken maar door klok 3 op te vatten als vervanger van de oude klok C. is deze eveneens als zodanig bedoeld. De grootste verwijst naar de aanvulling van het gelui van de overige twee tot een feestelijk do-re-mi-gelui. In de klokluidtraditie worden deze drie tonen wel het Pater Noster-motief (Onze Vader-motief) genoemd, naar de eerste drie tonen van het Gregoriaanse Onze Vader.
Algemeen is gebruikelijk het volle gelui (in Appingedam dus van drie klokken) te beperken tot de kerkelijke hoogtijdagen, met name de grote feesten Pasen, Pinksteren en Kerst. Daarnaast is dit gelui geschikt om te worden gebruikt bij heel bijzondere (al of niet kerkelijke) gebeurtenissen, zoals Nieuwjaar, Koninginnedag, Bevrijdingsdag/Dag van de vrijheid, enz.
Afhankelijk van de aard van de overige kerkdiensten kan bij de aanvang van een kerkdienst gebruik gemaakt worden van de twee kleinste klokken.
Voor ochtenddiensten kan om 9.15 uur geluid worden met deze beide klokken en om 9.25 uur met één van beide. Voor de hand ligt het om dat laatste bij avondmaalsdiensten met de kleinste klok (klok 3) te doen en bij de overige met de middelste (klok 2).
Voor avonddiensten kan men zich tot klok 2 of klok 3 beperken, klok 2 bij bijzondere en klok 3 bij gewone diensten.
In de ingehouden sobere advents- en 40-dagen-tijd kan het ochtendluiden om 9.15 uur tot één klok worden beperkt, echter de derde adventszondag (Gaudete) en de vierde van de 40-dagen-tijd (Laetare) wijken af in karakter, vooruitgrijpend op het komende feest.
De liturgische kleur is rose in plaats van paars en het klokluiden kan dan met twee klokken. In de Stille Week wordt na Palmzondag (en in elk geval na woensdag) niet geluid tot aan de Paasnacht. Uitluiden na een begrafenisdienst: klok 1 voor een man, klok 2 voor een vrouw, klok 3 voor een kind.
Luidschema
Door het jaar heen wordt het luidschema voor de PG Appingedam:
Periode/zondag |
Ochtend 9.15 |
Ochtend 9.25 | Avond |
Nieuwjaar tot 40-dagentijd | 2 + 3 | 2 (avondmaal: 3) | 3 / bij bijzondere diensten 2 |
40-dagentijd | 2 | 2 (avondmaal: 3) | 3 / bij bijzondere diensten 2 |
zondag Laetare | 2 + 3 | 2 (avondmaal: 3) | 3 / bij bijzondere diensten 2 |
Palmzondag | 1 + 2 + 3 | 2 | 3 / bij bijzondere diensten 2 |
Stille week | geen gelui | ||
Pasen | 1 + 2 + 3 | 2 | 2 |
Tweede Paasdag | 2 + 3 | 2 | |
Paastijd | 2 + 3 | 2 | 3 / bij bijzondere diensten 2 |
Hemelvaartsdag | (1 +) 2 + 3 | ||
Pinksteren | 1 + 2 + 3 | 2 | 2 |
Zomertijd | 2 + 3 | 2 (avondmaal: 3) | 3 / bij bijzondere diensten 2 |
Startzondag | 1 + 2 + 3 | 2 | 2 |
Gedachtenis der namen | 1 + 2 | 2 | |
Advent | 2 | 2 (avondmaal: 3) | |
Zondag Gaudete, 3e Advent | 2 + 3 | 2 (3) | 3 / bij bijzondere diensten 2 |
Kerstavond | 2 + 3 | ||
1e Kerstdag | 1 + 2 + 3 | 2 | 2 |
2e Kerstdag | 2 + 3 | ||
zondag na kerst | 2 + 3 | 2 | 2 |
Oudejaarsdag | 2 |